بهره ‌جستن از برخی نوآوری ‌های تكنیكی ، سخت افزاری و نرم افزاری در جهت ارتقاء سرعت ، كیفیت ، شناسایی و بازاریابی صحیح تولیدات صنایع و هنرهای مختلف امری ضروری و عاقلانه به نظر خواهد رسید .

با توجه به رقابتی بودن اقتصاد ، فرهنگ و هنر در عرصه روابط بین‌المللی ، به كارگیری و بهره ‌جستن از برخی نوآوری ‌های تكنیكی ، سخت افزاری و نرم افزاری در جهت ارتقاء سرعت ، كیفیت ، شناسایی و بازاریابی صحیح تولیدات صنایع و هنرهای مختلف امری ضروری و عاقلانه به نظر خواهد رسید .

در این میان هنر و صنعت فرش دستباف به عنوان تولیدی تجاری ، مصرفی و تزئینی كه بخش عمده‌ای از سهم صادرات صنایع دستی و غیرنفتی كشورمان را به خود اختصاص می داد ، سالیانیست كه شاید به دلیل حاكمیت افراطی برخی نظرات و شیوه های سنت‌گرایانه در طراحی ، تولید ، بازاریابی و فروش دچار ناهنجاری‌هایی در سطح تجارت جهانی گردیده است .

البته لازم به ذكر است عواملی چون ركود اقتصاد جهانی ، تغییر مكانیزم زندگی ، مصرف و سطح درآمد جوامع خریدار فرش ایران ، همچنین بروز شوكهای سیاسی‌ـ اقتصادی به نوبه خود نقش مهمی را در ایجاد پدیده ركود دارا بوده اند .

به هرحال فارغ از ایراد مسائل جانبی در این باره سعی بر آن است تا بعد از مرور مختصری از تاریخ شکل گیری طراحی و نقاشی سنتی فرش ، به طور خلاصه یكی از عملی‌ترین ، اصلی‌ترین و مهمترین عوامل تولید را در ایجاد یك فرش خوب از زاویه دستاورد نوین تكنولوژی یعنی كامپیوتر معرفی نموده و با ارائه تعاریف وتوضیحاتی همراه با نمونه های عملی ، موضوعات ذیل را مورد بحث و بررسی قرار دهیم .

۱ – طراح سنتی فرش كیست ؟

۲ – طراحی كامپیوتری فرش چیست ؟

۳ – طراح كامپیوتری فرش كیست ؟

۴ – روشهای موجود در طراحی فرش با كاربرد كامپیوتر .

۵ – مقایسه كیفی نقشه های دستی و كامپیوتری با ار ائه نمونه های عملی و ابتكاری  توسط نو یسنده .

۶ – ارائه دلایلی مبنی بر استفاده از كامپیوتر درطراحی فرش .

۷ – ارائه نتایج تحقیق و تجربه چند ین ساله نگارنده در عرصه آموزش ، طراحی و مشاوره فرش بابهره گیری از تكنولوژی برتر .

۸ – انجام مشاوره در زمینه نحوه وروشهای اشتغال فارغ التحصیلان فرش دانشگاهها .

گذشتة فرش ایران را می‌توان از نظر طرح و رنگ در بین دیگر بافته‌های پرزدار جهان دارای شاخصه‌های زیبایی ، اصالت ، سنت ، فرهنگ ، معنویت و كیفیت دانست كه به جز نمونه‌های قدیمی محدود در موزه‌ها و كلكسیون‌های مختلف ، تحقیق پیرامون ابتكارات ، خلاقیت‌ها و تنوع طرح‌ها و نقشه‌های ذهنی یا اجرایی فرش امری مشكل به ‌نظر خواهد رسید .

از آن زمان که فرش بافته شد عنصر طراحی نیز با آن عجین بود . لذا هویت و زیبایی یک فرش بر اساس طرح و رنگ آن مشخص می گردد . نقشه و رنگ  دو ویژگی مهمی هستند که به فرش زیبایی و ارزش هنری می بخشند .

اولین بافته های قالی شاید نیاز به نقشه و طراحی نداشت .  لیکن بافنده با استفاده از خطوط مسقیم به بافت اشکال هندسی پرداخته و بعضا اگر طرح اسب ، بز ، پرنده ، درخت ، کوه و خورشید را استفاده می کرد ، به صورتی ساده و تک نقش در بافت اجرا می نمود به همان گونه ای که در طبیعت  بصورت عناصری با ساز و کار مجزا اما در وحدتی لا یتجزا با یکدیگر حضور دارند .

این گونه طرح ها بیشتر در مناطق عشایری و روستایی اجرا شده اند . ضمن آنکه در این مناطق به دلیل کوچ عشایر و نبود فضایی برای ثبت و ضبط نقشه ، فرش های بافته شده بدون طرح و نقشه و بر اساس حافظه بافنده تولید می شدند .

در ادامه تاریخ فرش ، آن هنگام که بافت فرش در شهر ها مرسوم گردید ، انواع مختلف طرح و نقشه اجرا شد که از این میان نقشه های گردان ( گل و برگ و اسلیمی ) و نقشه های تصویری بیشتر مورد توجه قرار گرفت .

این نوع طرح که از طرح های اسلیمی و گل و بته بصورت تو در تو و توریقی بر روی دایره گردان استفاده می شد به دلیل گستردگی و تنوع در نقش و رنگ ،که بر اساس هر منطقه متفاوت بود ، گوناگونی بسیار یافت و نیاز به ثبت و بایگانی نقشه  در شهر ها بوجود آمد .

دلایل زیر را می توان برای این مسئله برشمرد :

۱ – نیاز به وجود فرش هایی با نقشه های معین و شناخته شده

۲ – بافت فرش تحت نظارت و نظام معین کارگاهی

۳ – بافت فرش های بزرگ و یکپارچه

۴ – بافت فرش بطور گروهی

۵ – امکان کنترل بافت و باز سازی

۶ – ضرورت انتقال ذوق ، خلاقیت و نو آوری بر روی نقشه

۷ – ضرورت ثبت وانتقال نقشه به نسل های بعدی

در گذشته طراحان ماهر قبل از اجرای نهایی نقشه ابتدا طرح نمونه را بصورت 30*20 کشیده و پس از تایید ، آن را به اندازه قالی بزرگ کرده و برای بافت رنگ آمیزی می کردند .

بعد ها طرح بر روی کاغذ طراحی می شد و بیشتر رسم بود که نقاش نقشه دلخواه را نقاشی می کرد و بعد کار را به جدول کش می سپرد تا با مرکب ، خط کش و قلم فلزی ، خط های عمودی و افقی را کشیده و نقشه را به طوری که هر خانه نمودار یک گره باشد ، جدول بندی کند .

این وضعیت هر چند برای نقشه کش و جدول کش به راحتی صورت می پذیرفت ولی برای بافنده مشکلاتی را به همراه داشت . به عنوان مثال گاه موجب می شد یک گره در دو یا چهار خانه قرار گیرد و این مسئله برای بافت دشوار بود . برای رفع این مشکل ، اوایل هر گره از طرح را با استفاده از سنجاق سوراخ می کردند تا هر سوراخ نمایانگر یک گره باشد . ولی در مدتی اندک بجای استفاده از سنجاق به نقطه کردن طرح ابتدا با مداد یا جوهر و بعدها بوسیله رنگ پرداختند .

هر چند کشیدن جدول با دست ، قلم فلزی و خط کش بر روی پارچه ، کاغذ و یا لوحه های حلبی قدمتی 100 ساله دارد ، لیکن استفاده از کاغذهای چاپی جدول در فاصله سال های 1315 تا 1320 هجری شمسی اتفاق افتاد و این کار بیش از نیمی از زمانی را که طراحان صرف آماده ساختن کاغذ طراحی می نمودند کاهش داد .

اولین گام ها در جهت تولید نقشه های چاپی به قصد نظم بخشیدن ، یکنواخت کردن شیوه های تولید ، سهولت در تکثیر ، پایین آوردن قیمت و تولید انبوه بود .

چه بسیار طرح‌هایی را كه اذهان نوآور و زیبایی‌شناس بافندگان روستایی وعشایری با سرپنجه‌های توانای خویش بر تار و پودفرش گره زدند و یا هنرمندان طراح و نقاش فرش با چیره‌دستی و مهارتی فراوان افتخاراتی را با نام فرش ایرانی و برای همیشه به جهانیان به اثبات رسانیدند که امروز به جز اندكی شاهد فراموش شدن و از بین‌رفتن خربار خربار از آن نقشه‌ها در طی فرایند تولید ، بافت و در پی حوادث آتش‌سوزی ، سیل ، حمله موریانه و… خواهیم بود . لذا « علاج واقعه قبل از وقوع باید كرد » .

درحفظ و صیانت از این گنجینه ملی ، با آن همه وسعت و تنوع می‌توان از ماشینی كم‌حجم و معجزه‌گر به نام كامپیوتر استفاده نمود كه شاید اگر اغراق نباشد می‌شود گفت : مجموعه طرح‌ها و نقشه‌های دستی موجود در عصر امروز یا گذشته را بتوان در قالب تعدادی محدود لوح فشرده كامپیوتری ذخیره و آرشیو نمود . آرشیوی كه حاوی ارزشهای علمی‌ـ كاربردی ، تحقیقی و تاریخی جامعه فرش ایران می‌باشد .

کم حجم بودن ، مقاومت در برابر تأثیرات جوی ، امكان دسترسی آسان ، انجام هرگونه تغییرات در طرح ، رنگ و اندازه فایل‌های ذخیره شده در هر موقع و هر زمان از دیگر مزایای آرشیو مذكور می‌باشد .

و از همه مهمتر نكته آن است كه روند فوق تنها با تخصص فنی و هنری هنرمندان طراح و نقاش فرش و در قالب كاربران اصلی این وسیله مقدور خواهد بود . كاربرانی كه :

اولاً : باید تمام و كمال به اصول طراحی سنتی و دستی فرش آشنایی داشته

ثانیاً : فرهنگ ، هنر و اصالت‌ها را در قالی ایران باز شناخته

ثالثاً : تكنیكها ، سبکها و فنون بافت و تولید را همراه با بازار هر منطقه بارها به خوبی مرور كرده باشند .

به همین منظور لازم می‌دانم تعاریفی را هرچند خلاصه از طراح و طراحی سنتی و كامپیوتری فرش جهت روشن‌ترشدن مطلب ارائه نمایم .

۱ – ‌طراح سنتی فرش :

« طراح سنتی فرش كسی است كه با تاریخچه طراحی نقشه فرش آشنایی داشته و طراحی ختایی‌ها ، اسلیمی‌ها ، سایر اجزای نقشه فرش شامل بته جقه ، نقوش گل فرنگ ، نقوش حیوانی و … را داشته ، محاسبات اولیه مربوط را انجام دهد و بتواند حاشیه‌ها و انواع نقشه‌های فرش را طراحی كند . »

۲ – طراح كامپیوتری فرش :

« طراح كامپیوتری فرش به شخصی اطلاق می‌گردد كه علاوه بر دارابودن تمام خصوصیات هنری ، فنی و تكنیكی طراحی سنتی و دستی فرش ،‌ به علوم كامپیوتر و كاربرد آن حداقل در محدودة فعالیت خویش آشنایی داشته و بتواند ابزارها ، وسایل و نرم‌ افزارهای موجود را در جهت ارائه طرح‌ها و نقشه‌هایی نوین ، بدیع و زیبا تحت سیطرة هنری خویش قرار دهد . »

همانگونه كه از این تعریف استنباط می‌شود كامپیوتر به عنوان ابزار و علمی كه صرفاً در تسخیر شخص طراح می‌باشد ایفای نقش می‌نماید . و تحت هیچ شرایطی قادر به ارائه طرح نخواهد بود .

این خود مهمترین و محكمترین دلیل و مهر اثباتی بر جریان مخالفت برخی بود که نسبت به حضور و كاربرد كامپیوتر در هنر و صنعت فرش دستباف مطالبی را مطرح می نمودند .

چرا كه هنرمندان نقاش ما از دیرباز همانطور كه نقل
‌گردید طرح‌های ذهنی خویش را بر پارچه‌ یا کاغذهایی كه خویش شطرنجی می نمودند منتقل كرده و سپس رنگ‌آمیزی و نقطه می‌كردند .

پس از گذر زمان و ظهور صنعت چاپ كاغذهای شطرنجی را در این جهت به خدمت گرفتند و امروز همانطور كه به طور مثال ماشین‌حساب را به جای چرتكه در انجام محاسبات مربوط به نقشه و بافت استفاده می‌كنند به ناچار باید كامپیوتر را هم در حرفه و شغل خویش به نوعی پذیرفته و هضم نمایند . وگرنه روشن است كه ملل و رقبایی چون هند ، چین ، ترکیه ، پاکستان و …كه در این بهره جویی نسبت به ما مقدمترند ، چه به سرعت قادرند از لحاظ سطوح كیفی و كمی ، در كلیه زمینه‌های طراحی ، رنگرزی ، بافت ، بازاریابی و صادرات فرش گوی سبقت را از ما بربایند .

در خصوص استفاده از كامپیوتر در فرایند طراحی نقشه فرش اساس و محتوی طرح اولیه توسط طراح بر روی كاغذ و به همان شیوه سنتی خلق شده و پس از انتقال آن با روش‌های مختلف به فایل كامپیوتری به جای هركدام از وسایل سنتی همچون رنگ ، قلم‌مو، و كاغذ شطرنجی که قبلا عنوان شد ، از ابزارهایی چون موس یا قلم نوری و نرم‌افزارهای موجود در كامپیوتر می‌توان بهره جست و طرح سیاه قلم و مدادی را رنگ‌آمیزی ، نقطه‌چین و كامل نمود .

در اینجاست كه هارمونی‌های مختلف رنگی را بر روی طرح كامل شده یا در واقع تصویر كلی و نمایشی فرش بافته شده در صفحه مانیتور می‌توان به را حتی تجربه و مشاهده نمود .

به دنبال مباحث فوق اگر پا را كمی از تفكر سنت‌گرایانه حاکم بر صنعت فرش دستباف کشور كه گاهی همراه با عدم آگاهی و بررسی علمی‌ می‌باشد ، فراتر گذاریم ، درك خواهیم نمود كه بیش از هرچیز جنبه هنری ، معنوی و در واقع ذات فرهنگی فرش مربوط به مراحل طراحی اولیه ، انتخاب و همنشینی رنگ‌ها در كنار یكدیگر است كه به ناچار جهت تسهیل در امر خواندن نقشه توسط بافنده ، به شیوه‌های رنگ و نقطه‌گذاری كامل ، كدگذاری ، شیوه پوستربافی و… درآمده و نهایتاً روح هنری و معنوی فرش در قالب فنون بافت جلوه گر خواهد شد .

مطلب فوق نه به آن معناست كه زحمات و تخصص اساتید و هنرمندان بافنده و رنگ و نقطه‌كار فرش را نادیده بگیریم بلكه منظور ارائه استدلالی بر رد نظرات برخی مبنی بر از بین‌بردن روح هنر توسط كامپیوتر در فرش می‌باشد . چرا كه صرفاً در مرحله رنگ و نقطه و دیگر مراحلی كه فقط لازمه‌ای است برای رسیدن به جلوه و رخ اصلی فرش این ابزار نوین كاربرد خواهد داشت .

این مطلب هرگز فراموش نشود كه چنانچه روزی از طرح‌ریزی اولیه نقشه فرش تا محصول نهایی در قلمرو و تصرف عملیاتی ابزار هوشمندی غیر از انسان متفكر در آید می‌توان از ماشینیزم و ابتذال در هنر و صنعت فرش نام برده و خطر نابودی آن را احساس كرد .

لذا لازم است تولیدكنندگان ، صاحبنظران ، دوستداران و حامیان سنتی فرش دستباف كه بر ظهور كارخانجات ریسندگی ، رنگرزی ، قالیشویی ، تكمیل ، بسته‌بندی و امور تجارت فرش دستباف در كشور به شیوه نوین سنگ صبوری از خود نشان می‌دهند ، درمورد طراحی فرش هم با استفاده از ابزارهای نوین به همان ملایمت برخورد نموده و اجازه بدهند ترویج ، آموزش و فراگیری آن درسطح جامعه فرش
ایران و مخصوصا بین اقشار تحصیلکرده و علاقمند ، از طریق اساتید و هنرمندان متخصص و آشنا به سنت‌ها و تكنولوژی جدید و برتر این منسوج ، به خوبی انجام پذیرد .

درهمین ارتباط لازم می‌دانم جهت آشنایی بیشتر به طور اجمال برخی از قابلیت‌ها و امكانات تهیه‌ نقشه‌ توسط كامپیوتر را در مقایسه با نقشه‌های دستی فرش دستباف عنوان نمایم :

۱ – قدرت آرشیو ، نگهداری و ایجاد زمینه مطالعه و بررسی علمی ، تاریخی و هنری طرح‌ها و سبك‌های مناطق مختلف قالیبافی از طریق تبدیل نقشه‌های دستی به فایل‌های كامپیوتری .

۲ – بازسازی ، مرمت و احیاء نقشه‌های دستی آسیب دیده و فراموش شده .

۳ – امكان انجام هرگونه تغییرات در طرح ، رنگ و اندازه نقشه .

۴ – ایجاد آلبوم و نمونه‌هایی از رنگ‌ها و اندازه‌اهای مختلف هر طرح به‌ عنوان پیش‌فرض بافت جهت بازاریابی و فروش .

۵ – چاپ و پرینت شطرنجی ‌شده خوانا و واضح نقشه ها .

۶ – انجام كدگذاری كامپیوتری بر روی رنگ‌ها و نقطه‌های نقشه جهت كاهش ضریب خطای بافنده در تشخیص رنگ ، نقشه‌خوانی و بافت .

۷ – امكان تنظیم و شبیه سازی طرح براساس کیفیت بافت پشم ، كرك یا ابریشم قبل از بافت در كامپیوتری .

۸ – جانمایی و تطبیق دادن طرح تهیه شده در دکورهای مناسب جهت جلب نظر خریداران  و سفارش دهندگان .

۹ – بر خلاف طراحی به صورت دستی ، قدرت سریع بازگشت و انجام اصلاحات در حین كار در صورت بروز هرگونه اشتباه در رنگ ، طرح و نقطه ها .

۱۰ – سرعت تكرار و قرینه‌سازی بالای طرح خصوصاً در طرح‌های واگیره‌ای و تکراری .

۱۱ – ارزان و قابل دسترس‌بودن بعضی از نرم افزارهای طراحی و چاپ نقشه .

۱۲ – انتقال سریع و آسان طرح‌های اجراء شده از طریق اینترنت به هر نقطه از كشور و جهان به منظور سهولت در دریافت و تحویل سفارش .

۱۳ – مشخص نمودن دقیق و صحیح تعداد گره ، متراژ ، وزن و درصد  مربوط به استفاده هررنگ در یك طرح ، كه این پارامتر در تولید از لحاظ اقتصادی و تهیه مواد اولیه و به دلیل جلوگیری از اتلاف وقت ، ضایعات خامه مصرفی و احتمال دورنگی در رنگ‌های اصلی زمینه بر اثر اتمام در حین بافت ، دارای اهمیت فراوان می‌باشد .

۱۴ – برخلاف تصور امکان بالایی در ایجاد اشتغال‌ حرفه ای و سود آور برای هنرمندان و سایر کاربران متخصص این رشته دارد  .

۱۵ – امكان ارائه خدمات طراحی و مشاوره ای آنلاین و سریع در طرح و رنگ از سوی كاربر و هنرمند طراح  به تولیدكنندگان و خریداران فرش .

در پایان به كلیه تولیدكنندگان ، فارغ التحصیلان دانشگاهی ، شاغلین و هنرمندان مولد و کارآفرین در زمینه های مختلف فرش دستباف پیشنهاد می گردد تا نظر به حساسیت توجه سریع و بی دریغ در تامین نظرات مشتریان برای ایجاد هرگونه تنوع منطقی و قابل انجام در طرح و نقشه ، رنگبندی و رجشمار که می تواند همراه با قابلیت انعطاف پذیری بالا در انجام اندازه ، ابعاد و اشکال خاص مورد سفارش آنها نیز باشد ، سهم بازار خدمات هنری و تخصصی خود را به جامعه فرش افزایش داده و برای گشودن دروازه هایی توام با انگیزه ای عالی جهت توسعه و دستیابی به نوآوریهایی جدید و بدیع ، در خصوص دستیابی به فن آوری های نرم افزاری و سخت افزاری موجود تلاش نمایند .که این این امر در دنیای امروز همانگونه هم که در مقدمه اشاره شد ، بدون بهره جویی از امکانات ، اطلاعات  و اخذ آموزشهایی مناسب مقدور و قابل رقابت نخواهد بود .

بسیار واضح است که طرح و رنگ به عنوان مهمترین عنصر بصری در فرش به شمار رفته و توجه و نظر هر بیننده و خریدار را در بین هزاران كالای مشابه به خود جلب نموده و اینگونه است که می تواند تاثیر متمایز بودن محصولات شركتهای مختلف تولیدی را در میان بازارهای داخلی و خارخی چشمگیر نماید .

آمارها و شواهد از بیکاری یا رهایی دانش آموختگان دانشگاههای فرش کشور در حرفه و مشاغلی غیر مرتبط با موضوعات اصیل و عظیم فرش کشور نشان می دهد که شاید توجه و تاکید بی دلیل و از روی عدم اطلاع از شیوه کاری سایر رقبا در داخل کشور بوده است که جامعه سنت گرای طراحی ، تولید ، رنگرزی و تجارت این صنعت ، چندان رغبتی در جذب و بکارگیری این متخصصین و تحصیلکرده ها نشان نداده و موجبات برخی تاخیر و عقب ماندگیهایی را در مقایسه با سایر رقبایمان فراهم آورده است .

با تشکر

محمدسعیدپور-1379